Boekrecensie: “Hermetic Spirituality and Historical Imagination”

De laatste jaren zijn er grote sprongen gemaakt in de studie van het hermetisme. Belangrijke nieuwe boeken schijnen nieuw licht op zowel de filosofische hermetica als de praktische hermetica. Door deze nieuwe inzichten weten we nu bijvoorbeeld dat dit onderscheid tussen een filosofische en praktische benadering onzinnig is. Maar dit inzicht is pas het begin.

Een van de belangrijkste auteurs die nieuw licht werpt op de “Weg van Hermes” is de Nederlandse hoogleraar Wouter Hanegraaff. Waarschijnlijk de grootste expert in de hermetica in de academische wereld.

In zijn nieuwe boek “Hermetic Spirituality and Historical Imagination” durft hij het aan om dieper in te gaan op de praktische spiritualiteit van de hermetica. Iets wat tot nu toe onderbelicht bleef. En daarbij schopt hij heel wat heilige huisjes omver.

We weten niet of Wouter Hanegraaff het ook zo ziet, maar zijn boek “Hermetic Spirituality and the Historical Imagination: Altered States of Knowledge in Late Antiquity” (Cambridge: Cambridge University Press, 2022) is volgens ons zijn magnum opus over de hermetica. Alle kennis die hij de afgelopen jaren heeft opgedaan door ontelbare keren de hermetische teksten te lezen, lijkt Hanegraaff te hebben verwerkt in dit boek.

“In Egypt during the first centuries of the Common Era, men and women would meet discreetly in their homes, in temple sanctuaries, or in solitary places to learn a powerful practice of spiritual liberation. They thought of themselves as followers of Hermes Trismegistus, the legendary master of ancient wisdom. While many of their writings are lost, those that survived have been interpreted primarily as philosophical treatises about theological topics.”

Zoals Wouter Hanegraaff schrijft in zijn voorwoord wil hij met zijn boek aantonen dat het hermetisme niet een theoretische filosofie was, maar een praktische spirituele methode. Met dit doel gaat hij in tegen de heersende opvattingen. Hieronder bespreken we de belangrijkste.

Hermetisme als praktische mystieke methode uit Egypte

Lange tijd dachten deskundigen dat de hermetica voornamelijk filosofische verhandelingen waren. Theoretische teksten die sterk leunen op filosofische stromingen als het platonisme en het neoplatonisme, en misschien zelfs leentjebuur hadden gespeeld bij het jodendom en het christendom. Deskundigen vonden het interessante teksten, maar ze waren niet erg belangrijk. 

Een groot probleem hadden deze serieuze, rationele deskundigen met de verwijzingen in de hermetische teksten naar magische, bijgelovige handelingen. Om de academische studie van de hermetica acceptabel te houden, verdeelden ze de hermetische teksten in “filosofische” teksten en “praktische” teksten. De laatste categorie werd niet bestudeerd.

Veel van de grote geleerden die de hermetica bestudeerden, waren westerse witte mannen die verbonden waren aan respectabele universiteiten en gek waren op Griekse filosofie en cultuur. Zij lazen de hermetische teksten door een westerse, rationele bril en vaak vanuit een christelijke achtergrond.

Overal in de teksten zagen zij sporen van de christelijke God of de christelijke Drie-eenheid. Omdat ze er heilig van overtuigd waren dat de “rationele” Griekse geest superieur was aan “barbaarse” of “bijgelovige” culturen, zoals die van Egypte, namen ze de Egyptische elementen in de hermetica niet serieus.

In zijn nieuwe boek schopt Wouter Hanegraaff dit heilige huisje hard omver. Het hermetisme is geen filosofie, maar een praktische mystieke methode. Het is geen slap aftreksel van Griekse filosofie maar het heeft wel degelijk een uniek Egyptisch karakter.

Er waren daadwerkelijke beoefenaars van de Weg van Hermes

Omdat deskundigen dachten dat het hermetisme alleen een geschreven filosofie was, nam men nooit het idee serieus dat het daadwerkelijk werd beoefend. Het model van de hermetische teksten zijn dialogen tussen een spirituele meester en een enkele leerling of meerdere leerlingen. Er worden ook meditatieve oefeningen en trances beschreven. Maar het idee dat dit echt was, vonden veel experts onzinnig. 

Totdat bij Nag Hammadi een nieuwe, onbekende hermetische tekst werd gevonden. De tekst had geen titel, maar het heeft de titel “Verhandeling over de Achtste en Negende Hemelsfeer” gekregen. In deze tekst wordt een rituele hermetische bijeenkomst beschreven waar meerdere “broeders” bij aanwezig zijn en meehelpen. Samen met andere verwijzingen in de hermetische teksten, zoals het eten van een vegetarische maaltijd na een bijeenkomst, of de tijdstippen om te bidden, kon niemand er meer omheen dat het hermetisme daadwerkelijk werd gepraktiseerd.

Na deze conclusie is de logische volgende stap om in kaart te brengen wat deze beoefenaars dan deden. Hoe zag de mystieke Weg van Hermes eruit? Wouter Hanegraaff doet een bewonderenswaardige poging om hier antwoord op te geven. Maar omdat de Weg van Hermes vooral een mondelinge methode was, en door zeer kleine informele groepjes werd beoefend, is er niks over hen bekend.

Wouter Hanegraaff gebruikt daarom noodgedwongen de hermetische teksten die bewaard zijn gebleven om te reconstrueren wat er mogelijk 2000 jaar geleden in huiskamers in Alexandrië of Thebes werd gedaan. Deze focus op een spirituele gemeenschap en haar ervaringen is niet alleen nieuw in de studie van de hermetische geschriften, maar ook zeer revolutionair en baanbrekend.

Het hermetisme was niet een negatieve methode zoals het gnosticisme maar een positieve

Doordat deskundigen de hermetische teksten lazen vanuit een christelijke of gnostische invalshoek wilden ze een zondeval of erfzonde en een negatief wereldbeeld vinden. De duiding van het hermetisme ging dus al gelijk mis bij het eerste boek “Poimandres”.

In deze belangrijke hermetische verhandeling wordt beschreven hoe de eerste of “noëtische” mens, de Anthropos, verliefd wordt op de goddelijke Natuur en haar omhelst. Hij verlaat de hemelse sfeer om in een liefdevolle omhelzing met de natuur hier beneden in de zintuiglijke wereld te gaan creëren. Hiervoor wordt hij “opgesplitst” in zeven mensen, die vervolgens weer worden opgesplitst in mannen en vrouwen. Alles vanuit liefde voor het goddelijke en in samenwerking met de natuur.

Aan de afdaling van de mens in de zintuiglijke wereld hangt een prijskaartje. Omdat ons stoffelijke lichaam wordt samengesteld door de planeten worden we in de afdaling blootgesteld aan negatieve invloeden en aan corruptie door de hartstochten. Zoals Joni Mitchell al zong: “We are stardust”.

Maar deze belichaming dient niet te worden gezien als een betreurenswaardige val in de stoffelijkheid, laat staan een zondeval, maar als een goddelijk geschenk. 

Doordat we ziel en lichaam zijn, kunnen we actief zijn in de gehele goddelijke creatie. Van de hoogste hemelsfeer naar het letterlijk staan met beide voeten in de klei. Het is een geschenk dat ons uniek maakt. En ons een zware verantwoordelijkheid geeft.

Er zijn inderdaad passages in de hermetische teksten die de afdaling van de ziel in de materiële wereld beschrijven als iets negatiefs, als iets traumatisch. De belichaming van de ziel maakt ons bezeten door een groot aantal daimonische geesten die moeten worden uitgedreven. Gelukkig kunnen deze geesten worden weggejaagd. Door zijn of haar leven te richten op goddelijke schoonheid en het goddelijke licht kan de hermetische leerling zich ontwikkelen om uiteindelijk een glimp op te vangen van de goddelijke Bron van alles. 

Hanegraaff legt uit dat in tegenstelling tot de Grot in de allegorie van Plato de hermetische leerling juist niet de donkere grot dient te verlaten, maar dat hij of zij in deze wereld is om schoonheid te creëren en te ervaren. De hermetische ingewijden geloofden dat ze in de zintuiglijke wereld zichzelf konden bevrijden van mentale waanideeën en het uitdrijven van de kwade geesten om zodoende het vermogen te verwerven om de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn. Wakker worden uit de slaap van de materiële morfine. 

Essentiële termen als “Nous”, “Logos” en “Gnosis” zijn tot nu toe verkeerd vertaald

Als je denkt dat het hermetisme een afgeleide vorm is van Griekse filosofie omdat de teksten in de Griekse taal zijn geschreven en gebruikmaken van Griekse filosofische termen, dan ga je de teksten ook als Griekse filosofie vertalen. Deskundigen vertaalden daarom termen als “Nous” met “geest”, “intellect” of “ratio”, “Logos” met “orde” of “spraak” en “Gnosis” met “kennis”. Op deze manier werd het hermetisme een rationele Griekse filosofie.

Maar in de hermetische teksten staat juist dat de Griekse taal niet bij machte is om de wijsheid van Hermes goed uit te drukken. De hermetische teksten zijn geschreven in de Griekse taal omdat deze 2000 jaar geleden de voertaal was rondom de Middellandse Zee. En het hermetisme gebruikt filosofische termen bij gebrek aan beter.

Een revolutionair inzicht van Wouter Hanegraaff is dat we termen als “Nous”, “Gnosis” en “Logos” eigenlijk niet kunnen vertalen. We hebben er geen woorden voor. Neem bijvoorbeeld de term “Gnosis”. Deze wordt vaak vertaald als “kennis”, en dan vooral rationele kennis. In de Nederlandse taal hebben we twee woorden voor kennis, namelijk “weten” en “kennen”. Iemand “weet” dat 1 plus 1 twee is. Iemand kent zijn buurman. Dit zijn twee verschillende soorten kennis.

Tussen “weten” en “kennen” zit een groot verschil. De hermetische term “Gnosis” komt meer in de buurt van “kennen” dan van “weten”. De soefi-meester Roemi verwoordde dit mooi in zijn gedicht over de drie vlinders.

De essentiële hermetische term “Nous” is nog veel ingewikkelder om te vertalen. Het is namelijk niet iets dat in ons hoofd, onze ratio of onze geest zit. Het is meer de mogelijkheid van het goddelijke licht om in een mens zichzelf te ervaren en te ontwikkelen. Nous bepaalt dus zelf hoe en wanneer het door een mens wordt ervaren. Daarom zegt Hermes in Boek 4 dat Nous een prijs is die door God aan sommige mensen wordt gegeven.

Deze prijs wordt niet gewonnen door competitie met anderen, maar alleen door competitie met jezelf. Je verkrijgt deze prijs wanneer je eindelijk jezelf (of jouw Zelf) leert kennen. Wie je werkelijk bent.

“Dode” teksten kunnen toch betekenis doorgeven

Hoe moeilijk is het voor deskundigen om de praktische methode van een spirituele gemeenschap te begrijpen, zoals de volgelingen van Hermes Trismegistus, wanneer deze groepen niet meer bestaan ​​en we alleen schaarse sporen van hun praktijken vinden in (soms slecht vertaalde) teksten. In het verleden maakten deskundigen de gemakkelijke fout om zich alleen op de teksten te concentreren in plaats van te proberen de praktische methode te begrijpen.

Hanegraaff bespreekt uitvoerig een nog crucialere vraag. Hoe kunnen we onuitsprekelijke dingen begrijpen die niet kunnen worden uitgedrukt door gesproken woorden, en nog minder door schriftelijke teksten, en ook nog eens wanneer ze zijn vertaald in andere talen dan het origineel? 

Om deze vraag te beantwoorden, maakt Hanegraaff gebruik van de waarschuwing van de God Ammon aan Thoth (Hermes). Plato heeft deze waarschuwing opgeschreven in zijn boek “Phaedrus”. Ammon waarschuwt dat geschreven woorden niet het geheugen van de mens helpen, maar juist beschadigen.

De geschreven woorden zijn “echo’s van echo’s”, die iedereen kan lezen zonder de juiste voorbereiding en die gemakkelijk verkeerd kunnen worden begrepen. Beter is het gesproken woord, dat direct kennis ‘graveert’ in de ziel van de leerling. Ammon beschrijft geschreven teksten als een “pharmakon“. Maar dit woord kan zowel “gif” als “medicijn” betekenen.

Door middel van goddelijke verbeelding kunnen spirituele teksten, zoals de hermetica, hun medicinale kracht en spirituele betekenis doorgeven door de generaties heen en zelfs wanneer de teksten zelf niet meer goed bewaard zijn gebleven. Een baanbrekend inzicht dat de studie van de geschiedenis en dan vooral de spirituele geschiedenis blijvend kan veranderen. 

Conclusie

Het boek “Hermetic Spirituality and Historical Imagination” van Wouter Hanegraaff kan terecht “episch” worden genoemd. Het beslaat een tijdspanne van meer dan 2000 jaar, het schopt torenhoge heilige huisjes omver en het biedt een nieuwe interpretatie van niet alleen de hermetische geschriften maar ook hoe we eeuwenoude spirituele teksten dienen te benaderen.

Daarmee is dit boek niet alleen baanbrekend in het bespreken van het hermetisme in theorie, maar ook in de praktijk. En juist om die praktische benadering is dit wat de Mystieke School betreft nu al een klassieker, en een boek dat niet kan en mag ontbreken in de boekenkast van iedereen die interesse heeft in spiritualiteit, mystiek, zelfontwikkeling en zelfrealisatie. Dit is een van die boeken die je leven kan veranderen.

De “kinderen van Hermes” hebben ons niet alleen een schatkist aan theoretische wijsheid achterlaten, maar ook een “pharmakon”, een medicijn, waarmee we uit een diepe slaap kunnen ontwaken, onze ziel kunnen genezen en ons hart kunnen openen om de werkelijke realiteit te zien. Een werkelijkheid die bestaat uit goddelijk Licht, Leven, Goedheid en Schoonheid.

Boek bestellen

Het boek is een academische uitgave. Dit betekent dat er een stevig prijskaartje aan hangt. Gelukkig is het mogelijk om het boek met een flinke korting van 20 procent te kopen.

Gebruik de volgende code voor de 20 procent korting: ESSWE2022

Het boek bestellen kan hier: https://www.cambridge.org

Interview met Wouter Hanegraaff

Wil je graag Wouter Hanegraaff zelf horen over zijn nieuwe boek, dan raden we aan om onderstaand interview te bekijken.