De 11 verschillen tussen Gnostiek en Hermetisme
Twee nieuwe religieus-filosofische stromingen zagen in de late oudheid het licht: de gnostiek en het hermetisme. En hoewel ze veel overeenkomsten hebben in hun overtuigingen, zijn ze ook behoorlijk verschillend.
Wat is gnostiek?
Historisch gezien bestond de gnostiek – of het gnosticisme – niet zoals het in de moderne tijd wordt gebruikt. Sommige moderne christelijke groepen gebruiken de term ‘gnostiek’ om te verwijzen naar geheime of esoterische groepen gnostici die door de Rooms-Katholieke kerk zijn vervolgd en uitgemoord.
Uit onderzoek blijkt dat er in de late oudheid geen groepen of mensen waren die zichzelf gnostici noemden. De studie en beoefening van gnostiek gebeurde in bestaande religieuze tradities. De gnostiek was geen op zichzelf staande traditie.
Wat het geloof betreft, verwijst de gnostiek in het algemeen naar het geloof dat de fysieke wereld een gevangenis is voor de geest. In de gnostiek komen we het idee tegen dat ware kennis niet door de rede/ratio komt, maar door directe openbaring. Gnostische overtuigingen benadrukken het idee van het bereiken van gnosis. Dit is een persoonlijke transcendentie van het materiële lichaam en een directe ervaring van God die de rede/ratio overstijgt.
Het idee dat kennis rationeel dient te zijn, was vooral populair in het licht van de intellectuele tradities van het oude Griekenland en Rome. De rede was altijd de maatstaf van de waarheid. Directe openbaring had zelden de goedkeuring van de traditionele filosofie.
De beoefenaars van de gnosis identificeren de schepper van het universum met de demiurg. Dit is een soort materiële god die niet de ware God is. De demiurg is een slechte god in plaats van een goede. Hij houdt mensen gevangen in een wereld van fysieke illusies. Dus beschouwen gnostici de materie als iets slechts. In de gnostiek komen we ook archonten tegen. Dit zijn geen welwillende engelen, maar kwaadwillende entiteiten die onze lichamelijke driften voeden.
Uiteraard leidde dit geloof van de gnostici tot de praktijk van ascese – de rituele ontkenning van de behoeften van het lichaam. Een van de redenen waarom er zo weinig gnostici zijn, is dat veel van hen de heiligheid van seks ontkenden en reproductie zelf als een zonde beschouwden.
Er zijn dus grote verschillen tussen de gnostiek en het moderne christendom. Zoals dat de gnostici geloven dat de opstanding van Jezus als een geest was en niet lichamelijk. Ook zijn niet-canonieke evangeliën de focus van gnostici. Voor de opkomst van de kerk waren er heel veel versies van vroeg-christelijke overtuigingen. De gnostici kozen overtuigen die later als heidens of ketters werden gezien, wat tot hun vervolging en ondergang leidde.
Wat is hermetisme?
Hermetisme is gebaseerd op de hermetische geschriften van de figuur Hermes Trismegistus en zijn geschreven door meerdere auteurs. Net als de gnostici beschrijven deze hermetische meesters dat de materiële wereld gevaarlijk kan zijn, en dat alles wat we ervaren in de geest plaatsvindt.
De hermetische teksten benadrukken ook de eenheid van alle dingen in het universum en leggen verder uit dat de reden dat we de wereld ervaren zoals we doen, komt doordat het universum constant in beweging is.
De hermetische filosofie is uiteengezet in een reeks hermetische geschriften, meestal dialogen zoals gecompileerd als het “Corpus Hermeticum”, die de hermetica wordt genoemd. De “hermetische filosofie” is een beetje onnauwkeurig, aangezien deze dialogen doctrines schetsen waarvan sommige tegenstrijdig zijn, of lijken te zijn.
Gnostiek versus Hermetisme
Gnostiek en hermetisme bloeiden op in dezelfde periode in het oude Egypte. De beoefenaars van beide stromingen leefden in hetzelfde spirituele klimaat en kwam daar ellaar tegen. Beide beoefenaars hadden als doel de ziel te laten ontsnappen uit het materiële rijk, en een persoonlijke ervaring van God te verkrijgen.
Beide groepen waren van mening dat de fundamentele relatie tussen God en de mens gevonden kon worden door gnosis (suprationele kennis/begrip), ze probeerden God te ‘zien’ en in sommige gevallen om één met God te worden.
Er zijn echter enkele significante verschillen tussen hermetisme en gnostiek met betrekking tot hun filosofie, kosmologie, theologie en antropologie:
1. Het hermetisme is over het algemeen optimistisch over God, terwijl veel vormen van christelijke gnostiek pessimistisch zijn over de schepper. Verschillende christelijke gnostische sekten zagen de kosmos als het product van een slechte schepper, en dus als het kwaad zelf, terwijl hermetisten de kosmos zagen als een prachtige schepping naar het beeld van God;
2. Hoewel beide beoefenaars het eens waren over Gods transcendentie over het heelal, geloofde het hermetisme dat God nog steeds kon worden begrepen door middel van filosofische redenering, in overeenstemming met filosofen en christelijke theologen, terwijl veel gnostici vonden dat God volledig onkenbaar was;
3. Terwijl de gnostici zich vaak overgaven aan mythologische verwijzingen, zijn hermetische teksten relatief verstoken van mythologie (de “Poimandres” vormt een uitzondering);
4. Beiden beoefenaars waren van mening dat de mensheid oorspronkelijk goddelijk is, verstrikt is geraakt in de materiële wereld, een slaaf van passie is geworden en verwijderd is van zijn goddelijke natuur. Als gevolg hiervan namen de gnostici echter vaak een pessimistische kijk op de mensheid aan, terwijl de hermetisten over het algemeen een positieve houding ten opzichte van de mensheid behielden. Hermetisten geloofden dat het menselijk lichaam op zichzelf niet slecht was, maar dat materialistische impulsen, zoals seksueel verlangen en allerlei begeerten, de oorzaak waren van het kwaad in de wereld;
5. De gnostiek is pessimistisch – incarnatie is bijvoorbeeld een gevangenis – terwijl het hermetisme een beetje meer levensbevestigend is en incarnatie als ervaring beschouwt;
6. Hermetisme komt vanuit een meer formeel filosofisch perspectief, het is geïnspireerd door platonisme en stoïcisme, terwijl het gnosticisme meer een religieuze/spirituele basis heeft;
7. De gnostiek verwerpt het tussenliggende archetypische rijk van zielen, goden, goddelijke geest en daimonen. Zij ziet deze als bedrieglijk. Gnostici beschouwen de materiële wereld als een slechte creatie. Het is een extreme houding die alleen gericht is op het Absolute. Het hermetisme heeft een meer evenwichtige benadering die rekening houdt met alle niveaus: het Absolute, het tussenliggende geestenrijk en de materiële wereld. Sommigen noemen het de filosofie van de natuur. Hier wordt de materiële realiteit niet als slecht gezien, maar in plaats daarvan dat het ook een heilige schepping van de Goddelijke Geest is. De hermetische ingewijden zijn erg voorzichtig met licht/duisternis en vrije wil, maar ze weten ook dat alles voortkomt uit kosmische liefde;
8. Gnostici verwerpen materie als iets kwaad, terwijl hermetisten met materie werken door middel van alchemie;
9. Gnostici beschouwen de zeven sferen als een gevangenis, terwijl hermetisten de astrologie gebruiken als een instrument voor bevrijding;
10. Gnostici zien magie als een duistere kunst, terwijl hermetisten onderscheid maken tussen lagere magie (Goetia) en hogere magie (Theurgie);
11. De gnostiek heeft in de moderne tijd een duidelijke invloed op de complotdenkers. Hermetisten verspillen hun tijd niet met klagen over samenzweringen, maar gebruiken in plaats daarvan alchemie om duisternis om te zetten in licht.
Invloeden in het westerse occultisme
Gnostiek en hermetisme (samen met het neoplatonisme) kwamen in de Renaissance samen om de westerse occulte traditie te vormen. Deze traditie wordt vaak ‘hermetisch’ genoemd. Deze benadering hield zich bezig met drie grote gebieden van magie:
- Astrologie, de studie van de magie van hemellichamen;
- Alchemie, de studie van de magie van materiële objecten; en
- Theurgie, de studie van de magie van goddelijke objecten.
Deze drie divisies weerspiegelen ook een drievoudige kijk op het universum:
- het hemelse,
- het materiële en
- het goddelijke.
God, die karakterloos is en zonder enige andere kwaliteit is dan goedheid, wordt weerspiegeld door een goddelijke intelligentie of nous. Deze nous geeft via de demiurg of ambachtsman van de kosmos, orde aan het universum. Verschillende hermetische traktaten bieden enigszins verschillende kosmologieën, maar ze beschrijven altijd een keten van zijn van onvergankelijke perfecte goddelijkheid naar materie, of deze nu als slecht of slechts van voorbijgaande aard wordt beschouwd.
Filosofisch gesproken mist deze samensmelting van de verschillende stromingen die tot het moderne occultisme hebben geleid, een soort overkoepelend systeem. Al met al was het resultaat van deze samensmelting niet zozeer bewust geconstrueerd, maar was het meer een beetje in elkaar geflanst.
Toch lijkt het uiteindelijke resultaat op een soort systeem. We kunnen daardoor redelijk duidelijk zeggen wat wel en niet westers occultisme is, althans in sommige termen. Om te beginnen beschrijft het westerse traditionele occultisme een keten van zijn. Het erkent het belang van bewustzijn en beschouwt bewustzijn als een universele wet. Het weerspiegelt ook een ethisch systeem, waarin het cultiveren van deugd samenvalt met het cultiveren van magische kracht.
Morele deugd als bron van magie
De magische grimoires die ontstonden in de late Renaissance, en ook de vroege Verlichtings-experimenten met magie, benadrukken dit ethische systeem. Het 16de-eeuwse grimoire “The Arbatel of Magic” bestaat voornamelijk uit morele aforismen, die niet misstaan in het licht van de hermetica of neoplatonische geschriften.
Morele deugd is verbonden met magische deugd, in de zin van macht. Het “Boek van de Heilige Magie van Abramelin” beschrijft ook magie als een neveneffect van het theurgische werk van het verkrijgen van kennis en conversatie van een heilige beschermengel. Zelfs de “Goetia“, een zeer praktisch werk van demonische magie, is niet zonder morele vermaningen.
Met een kosmologie, een systeem van ethiek en een eigen theologie, is het duidelijk dat de westerse occulte traditie die voortkomt uit de samenvloeiing van neoplatonisme, gnostiek en hermetisme zelf bijna een religie is. Natuurlijk wilden de tovenaars die aan deze systemen vasthielden het in verband brengen met hun religies, meestal een of andere variëteit van het christendom. Maar het verschilt in belangrijke opzichten van de christelijke theologie.
Hoewel er in de hermetica sprake is van verlossing en de zoon van God, die in het hermetisme niet de mens maar de kosmos is, is er weinig sprake van erfzonde, geen indicatie dat mensen gered moeten worden of voor altijd zullen branden. Bovendien zijn er in de hermetica af en toe verwijzingen naar de transmigratie van zielen, net als in de neoplatonische filosofie en de westerse mystiek. Het is duidelijk dat het westerse hermetisme bijna als een soort aparte religie kan worden beschouwd.
Het hermetisme is geen orthodoxe maar een orthopraktische traditie. De praktijk wordt bepaald door de beoefenaar zelf. Zelfs de vraag of het een monotheïstische of polytheïstische levensbeschouwing is, wordt gedeeltelijk aan de beoefenaar overgelaten. Hoewel er hermetische teksten zijn die pleiten voor monotheïsme, pleiten ze voor een niet-persoonlijke monotheïstische god met meerdere persoonlijke goden die als tussenpersoon optreden.
Hedendaags
Vandaag de dag zijn zowel het hermetisme als de gnostiek de hoekstenen geworden van vele moderne religieuze en spirituele tradities. Spirituele tradities die tegen het christelijke dogma zijn, zoals moderne gnostici, luciferianen, theosofen, enz., putten sterk uit de gnostische overtuigingen vanwege het idee dat het goddelijke direct en individueel moet worden ervaren.
Ondertussen kiezen beoefenaars van spirituele tradities die geloven dat de spirituele wereld en de fysieke wereld hetzelfde zijn en dat men dichter bij God kan komen door het verbeteren van hun fysieke leven vaker voor de hermetische filosofie.
Wat zijn jouw gedachten/ervaringen over dit onderwerp? Laat het ons weten in het commentaarveld hieronder.
