Emanatie en terugkeer naar het Ene

De Neoplatoonse leer van ’emanatie en terugkeer’ is een centraal structurerend thema in de westerse esoterische traditie. In het neoplatonisme is het Ene de bron van alles, de hoogste goddelijkheid en ultieme werkelijkheid; een vormloze, oneindige, eenvoudige eenheid. Als zodanig ligt het buiten begrip van de stoffelijke zintuigen en de verstandelijke gedachte.

Voor neoplatonisten zijn “alle theoretische discussies over het Ene in laatste instantie ontoereikend, omdat de ware aard daarvan slechts binnen de mystieke eenheid geopenbaard wordt. Plotinus vergeleek het Ene met een fontein die overstroomt. Dit naar buiten stromen, ofwel emanatie van het Ene, is de oorzaak van alle andere niveaus van het bestaan.

In dit model is de schepping een opeenvolgend, stapsgewijs proces, namelijk van hogere en volmaaktere niveaus, uiteindelijk eindigend met de stoffelijke wereld van de veelheid en tegenstellingen.

Wat emaneert of vloeit precies uit het Ene? Aangezien het Ene een eenvoudige eenheid is, zonder samenstellende delen of afzonderlijke attributen, moet het de eigenheid zijn van het Ene zelf, oneindig en onkenbaar. Zoals we gezien hebben, vergeleek Plotinus het met water dat vanuit een fontein overloopt.

Licht wordt vaak gebruikt als een metafoor voor deze goddelijke stroom, daar licht niet-materieel is en zich oneindig in alle richtingen uitbreidt. Soms worden termen als ‘geest’ of ‘spirituele energie’ gebruikt om dit gevoel van stromen uit te drukken.

Het woord ‘geest’ houdt verband met wind of adem, die beide stromende lucht zijn. De neoplatonisten gebruikten soms abstractere termen, bijvoorbeeld ‘veroorzaking’ of ‘invloed’ die naar beneden stroomt vanaf het ene niveau naar het volgende.

Welke terminologie wij ook tegenkomen in de verschillende esoterische systemen, we moeten niet vergeten dat dit allemaal metaforen zijn voor een metafysisch begrip, en niet zozeer beschrijvingen van een natuurkundig proces.

Plotinus’ model omvat drie ‘hypostasen’, of fundamentele niveaus van de werkelijkheid. Het eerste en hoogste is het onkenbare ‘Ene’, dat het volgende niveau emaneert, nous genaamd, vertaald als goddelijke geest of intelligentie. Dit tweede niveau bevat de platoonse vormen of ideeën die wij verstandelijk kunnen kennen. Daarom wordt dit niveau ook wel de ‘Begrijpelijke Wereld’ genoemd.

Nous emaneert dan naar het volgende lagere niveau, de psyche of ziel, die de stoffelijke wereld belevendigt en als tussenpersoon dient tussen de Begrijpelijk Wereld en de materiële wereld die wij kennen met onze fysieke zintuigen. Latere neoplatonisten voegden aan Plotinus’ model steeds meer tussenpersonen en meervoudige niveaus van Zijn toe, maar het basisidee bleef hetzelfde.

Alles komt uit een originele onuitsprekelijke eenheid door een proces van opeenvolgende uitstralingen, resulterend in een gegradeerde hiërarchie van niveaus of staten van Zijn, van de hoogste goddelijkheid tot de laagste stoffelijkheid. Deze hiërarchische structuur heeft men wel ‘de Grote Keten van het Zijn’ genoemd.

Inherent aan dit model zijn twee tegenstrijdigheden. Ten eerste, benadrukt de rangschikkende emanatie van elkaar opvolgende, steeds lagere niveaus van het Zijn, dat wij en onze stoffelijke wereld sterk gescheiden zijn van het goddelijke niveau en erg ver zijn van een verbinding met het Ene. De emanatie zet zich steeds verder van de originele bron voort, en ieder niveau verschilt steeds meer van de oorspronkelijke eenheid en volmaaktheid van het Ene.

Tegelijkertijd echter, is alles – aangezien alles ontstaat door een proces van emanatie vanuit het Ene- uiteindelijk samengesteld uit hetzelfde basismateriaal als het Ene. Daarom deelt zelfs het geringste deeltje inert materiaal in zijn diepste wezen een gemeenschappelijke aard met het Ene.

Er is dus een diepe band, of eenheid, die ten grondslag ligt aan de schijnbare veelheid van de stoffelijke wereld en aan de volledige hiërarchie van werelden. Daarom kunnen wij ernaar streven terug te keren naar de bron, het Ene. De neoplatonisten meenden, dat alle dingen van nature verlangen terug te keren naar hun bron, en zich te herenigen met hun oorzaak.

Aangezien het Ene de eerste oorzaak van alles is, hebben alle dingen een inherente neiging om terug te keren naar het Ene. Dit neoplatoonse denken van emanatie, gevolgd door het streven naar re-integratie, wordt aangeduid als de leerstelling van ’emanatie en terugkeer’.

In het individuele menselijke leven

Behalve dat dit patroon van emanatie en terugkeer toepasbaar is op de geschiedenis en structuur van het universum, is het ook toepasbaar op het individuele menselijke leven. De neoplatonisten geloofden dat iedere menselijke ziel zijn oorsprong vindt op het goddelijke niveau, en dat zij door de zeven sferen van de planeten afdaalt en dan op aarde komt en een stoffelijk lichaam binnenkomt.

Wanneer zij daalt, wordt de ziel ‘aangestipt’ en gaat zij gebukt onder het opnemen van de kenmerken van elk van de planeten die zij passeert (zo worden iemands persoonlijkheid en lot beïnvloed door de posities van de verschillende planeten op het moment van geboorte). Tijdens iemands leven wordt de ziel beschreven als gevangen binnen het stoffelijke lichaam.

Op het moment van overlijden kan de ziel, als zij niet te gehecht is aan de materiële wereld en de genoegens van de fysieke zintuigen, vrijgemaakt worden om weer op te stijgen door de zeven planetaire sferen, geleidelijk gezuiverd door op elk niveau datgene terug te geven wat zij tijdens haar afdaling had opgenomen, totdat ze haar oorspronkelijke zuiverheid herwint en uiteindelijk terugkeert om zich met het Ene te herenigen.

De neoplatoonse leerstelling van ’emanatie en terugkeer’ ligt ten grondslag aan vele aspecten van de westerse esoterische traditie. Dit archetypische thema van een val uit een volmaakte staat van eenheid en goddelijkheid naar de materiële wereld van veelheid en tegenstellingen, en het streven om zich uiteindelijk te herenigen met de oorspronkelijke goddelijke eenheid, is wijd verspreid in veel spirituele tradities en gemeenschappelijke culturele denkbeelden.

In andere takken van de westerse esoterische traditie staat de mystieke terugkeer naar het Ene bekend als de geestelijke opgang, de vereniging met God, re-integratie et cetera.

In Mystiek-religieuze tradities

In de joodse Kabbala ziet men de materiële wereld als het eindproduct van een reeks opeenvolgende emanaties van de oorspronkelijke oneindige eenheid genaamd ‘ayn sof’. In een van de interpretaties emaneert ayn sof de hoogste, meest spirituele wereld (de wereld der nabijheid) die op zijn beurt het volgende lagere niveau (de wereld der schepping) emaneert, die het volgende lagere niveau (de wereld der vorming) emaneert, die onze stoffelijke wereld (wereld van actie) emaneert.

In een andere interpretatie emaneert ayn sof een reeks van tien sefirot of voertuigen voor het goddelijke licht. Elk voertuig ( sefirah) emaneert het volgende, lagere voertuig. Bij elk volgend niveau raken de sefirot steeds compacter en raakt het goddelijk Licht steeds meer versluierd, opnieuw uitmondend in onze stoffelijke wereld.

Men kan zich dan bezighouden met meditatie en andere esoterische werkzaamheden in een poging om de ziel (of het bewustzijn) te verheffen, door de vier werelden of de tien sefirot heen, om een directe ervaring van goddelijkheid te verkrijgen.

Een ander systeem van geestelijke opstijging werd gebruikt in de prekabbalistsiche joodse mystiek, die bekend staat als de merkavah mystiek (De Weg van de Strijdwagen). Die bestond uit het verheffen van de ziel door een reeks van zeven heilige paleizen (Hekhalot).

Het doel was het bereiken van het zevende en hoogste paleis, waar men een visioen zou kunnen verwerven van Gods troon, vergelijkbaar met wat door de profeet Ezechiël werd beschreven. Dit doet denken aan de neoplatoonse opstijging door de zeven planetaire sferen ter hereniging met het Ene.

In de esoterische islam zei de soefimeester Pir Vilayat Inayat Khan: De essentie van het soefisme is “het verhaal van de afdaling van iedere ziel in het bestaan, van het opdoen van leed, veroorzaakt doordat zij gescheiden is van haar oorspronkelijke staat van Zijn, en de daaropvolgende reis van terugkeer en het opnieuw ontwaken naar haar Goddelijke natuur.”

Jacob Boehme zei hetzelfde over de essentie van het christendom. De gehele christelijke religie bestaat hieruit, dat wij leren onszelf te kennen, wat we zijn, waar we vandaan komen, hoe we de eenheid verlieten en tot meervoudigheid, het kwade, het ontwrichte en met strijd gevulde leven zijn gekomen, en waar wij te zijner tijd vanuit dit leven naar moeten terugkeren.

Alles wat wij moeten weten over religie, is hier van afgeleid: Ons te ontworstelen aan onenigheid en ijdelheid, en opnieuw in de ene boom op te gaan vanwaar wij allen stammen.

De christelijk neoplatonist die bekend staat als Pseudo-Dionysius de Areopagiet beschreef een hiërarchie van negen ordes van engelen die het proces aanduiden van de kosmische emanatie door het doorgeven van afnemende hoeveelheden goddelijk Licht aan elk volgend, lager niveau:

De Hiërarchie…staat er borg voor, dat wanneer ( de eerste rangorde van engelen)…deze volledige en goddelijk pracht ontvangen heeft, ze dit licht vervolgens vrijgevig en in overeenstemming het Gods wil kan doorgeven aan wezens verder naar beneden in de schaal.

…(God) stort op bovennatuurlijke wijze in de prachtige openbaringen de volledige en oorspronkelijke schittering van zijn verbazingwekkende licht over de superieure wezens uit. De opeenvolgende wezens op hun beurt krijgen hun deel van de goddelijke straal, door de bemiddeling van hun superieuren. De wezens die als eersten God kennen… geven zonder morren aan (degenen beneden hen) de glorieuze straal die hen bezocht heeft door, zodat hun ondergeschikten die kunnen doorgeven aan degenen die nog verder onder hun zijn. Vandaar dat op ieder niveau voorganger aan opvolger doorgeeft al hetgeen hij in het goddelijke licht heeft ontvangen. Dit wordt door de voorzienigheid in verhouding naar ieder wezen uitgebreid.

Het Martinisme leert dat onze oorspronkelijke verblijfplaats goddelijk is; dat er sprake was van een val van deze oorspronkelijke goddelijke status naar een gedegradeerde toestand van conflict en chaos; en dat het onze bestemming en doel is om terug te keren naar die oorspronkelijke goddelijke Verblijfplaats, een proces dat re-integratie wordt genoemd. Louis Claude de Saint- Martin zei dat goddelijke eenwording het ware doel van de mens is; dat wij allemaal weduwen zijn, en geroepen tot een tweede huwelijk.

Behalve dat wij individueel voor onszelf de hereniging of re-integratie met de goddelijkheid nastreven, hebben de mensen in het Martinisme en ook in de Luriaanse kabbala, zich speciaal tot doel gesteld dat er in de gehele wereld een re-integratie met haar goddelijke bron tot stand komt.

In het kabbalistische systeem van Isaac Luria zijn vonken van het uitgestraalde goddelijk licht verstrikt geraakt of gevangen binnen de stof van de fysieke wereld, en is het de bedoeling dat men deze heilige vonken via de werkzaamheden van de kabbala bevrijdt en weer opvoert naar hun goddelijk bron.

Dit proces van het verheffen van de heilige vonken van het Licht heet ‘tikkun olam’, ofwel ‘het herstellen van de wereld’ ‘Tikkoen’, of repareren, wordt in verband gebracht met de kabbalistische idee van de Mashiach, of Messias.

In de Martinistische traditie gebruikten ook Martines de Pasqually en Louis Claude de Saint-Martin deze zelfde term,’ de Hersteller’ om naar Christus te verwijzen. Gershom Scholem, de pionier van de moderne academische studie van de kabbalah, vertaalde het kabbalistische begrip van ‘tikkan’ vaak als ‘re-integratie’.

In de Bijbel

Ook het boek Genesis geeft een versie van de uitstroming van de goddelijke eenheid, via het verhaal van de zondeval. Adam en Eva worden verbannen uit de gemeenschap met God in het paradijs,en uitgestoten naar de aardse wereld. Er is een traditie die zegt dat de engel Raziel aan Adam de kabbala onderwees, zodat de mensen op zekere dag zouden kunnen terugkeren nar het paradijs,om daarmee God herenigd te worden.

In het boek Exodus(13:03), heet Egypte ‘het dienstenhuis’. De toestand van de Israëlieten in slavernij in Egypte is analoog aan de neoplatoonse beschrijving van de menselijke ziel die gevangen is in het stoffelijke lichaam. Het verlaten van Kanaän en het vertrek naar Egypte is een echo van de val van Adam uit het paradijs.

Het wordt gevolgd door een terugkeer, via de uittocht uit Egypte naar een directe ontmoeting met God op de berg Sinaï. Daarna verblijft God letterlijk bij de mensen. Van de shekinah, Gods aanwezigheid in de aardse wereld, werd gezegd, dat ze in het tabernakel en later in de tempel van Salomo In Jeruzalem verblijf hield.

Er was nog een ander voorbeeld van dit archetypische patroon, namelijk toen het leger van Nebukadnezar de tempel van Salomo verwoestte en de Israëlieten uit Jeruzalem in ballingschap naar Babylonië voerde. Toen Babylon later door de Perzen werd veroverd, mochten de Israëlieten terugkeren naar Jeruzalem en beginnen met de wederopbouw van de tempel.

Verhalen van ballingschap en verlangen naar herstel zijn eveneens versies van het archetypische thema van ’emanatie en terugkeer’

Elk van de tien sefirot in de kabbalistische levensboom symboliseert de uitdrukking van goddelijkheid op een telkens ander niveau in de opeenvolging van emanaties, en iedere sefira draagt een andere naam van God. Zo lijkt het alsof de goddelijke eenheid verdeeld is in afzonderlijke entiteiten.

Het shekinah is de manifestatie van de goddelijke aanwezigheid in de aardse wereld, te onderscheiden van ayn sof: de oneindige en transcendente godheid. In zekere zin is God verbannen uit zichzelf. Maar de Bijbelse profeet Zacharia (14:09) zegt over een bepaalde dag: “God zal Een zijn en Zijn naam zal Een zijn”.

Het Martinisme spreekt van het re-integreren van de goddelijkheid, en dit is ook een belangrijk aspect van de Luriaanse kabbala. Het herenigen van de verschillende aspecten van God zoals ze op elk niveau van emanatie gemanifesteerd zijn, is dus een andere uitdrukking van het thema van ’emanatie en terugkeer’.

In culturele denkbeelden

Een andere versie van het thema van een val uit de vroegere pracht en praal naar de huidige verarmde toestand, wordt uitgedrukt in het denkbeeld van de ‘gouden eeuw’. Volgens dit denkbeeld waren de mensen in het verleden wijzer en edeler. Zij bezaten geheime kennis die verloren is gegaan, waren dichter bij de goddelijkheid en meer in harmonie met de natuurlijke wetten.

Maar om verschillende redenen raakte de mensheid ontaard, werd ze zelfzuchtig en corrupter, en is de hogere kennis die noodzakelijk is om onze oorspronkelijke staat te kunnen herstellen, verloren. Maar het is ons mogelijk om de verloren wijsheid te herwinnen en terug te keren naar onze vorige edele verblijfplaats. Het verhaal van Atlantis is een bekende versie van dit archetypische patroon.

De renaissancistische humanisten geloofden in een oude prisca theologica, ofwel primordiale religieuze traditie, die de hoogste kennis omtrent de goddelijkheid bevatte, en na verloop van tijd verloren was gegaan. Dit motiveerde hun belangstelling voor het herontdekken en vertalen van werken van de oude Griekse filosofie, de Hermetische geschriften en de joodse kabbala. Zij geloofden dat al deze tradities uit dezelfde, oudere bron voortvloeiden, de prisca theologica.

In de zestiende eeuw bijvoorbeeld, schreef de christelijke kabbalist Johannes Reuchlin: “Pythagoras onttrok de stroom van zijn onderricht aan de grenzeloze zee van de kabbalah”, en “Bijna alles van Pythagoras’ systeem is ontleend aan de kabbalisten”.De renaissancistische humanisten hoopten dat zij, door het herontdekken van de oude heidense en joodse esoterische tradities en het integreren ervan in hun christelijke systeem, de vroegere verhouding met de goddelijkheid-die intiemer en authentieker was-konden herwinnen.

Een ander voorbeeld van ditzelfde thema is het denkbeeld van de ‘edele wilde’, namelijk dat de primitieve culturen welwillender zijn, moreler, en meer afgestemd op de goddelijkheid en de natuurwet, en dat de moderne samenleving vanuit deze edele status vervallen is tot corruptie, losgeslagen is en losgekoppeld van onze bron.

Dit wordt ook weerspiegeld in het denkbeeld over de kindertijd, als zou die een geïdealiseerde toestand van de natuurlijke goedheid en nabijheid van goddelijkheid zijn, die verlaagd wordt en verloren gaat door het corrumperende effect van de manier waarop men kinderen grootbrengt, dus door socialisatie en opvoeding. In zijn meest algemene vorm komt dit archetype tot uitdrukking in alomtegenwoordige menselijke ervaring van nostalgie: het verlangen om terug te keren naar een eerder en beter bestaan.

Het verenigen van hemel en aarde

Terugkeer of re-integratie kan ook worden beschreven als het verenigen van de goddelijke wereld met de stoffelijke wereld. Dit wordt beschreven in een aantal gnostische christelijke geschriften.

In de Bruce Codex, een Koptische papyrus uit de tweede of derde eeuw, zegt Jezus: “Gelukkig is de mens…die de hemel naar beneden naar de aarde heeft gebracht; die de aarde heeft genomen en die tot de hemel heeft opgeheven, zodat ze niet langer gescheiden zijn… Als gij mijn Woord kent, kunt gij de hemel doen neerdalen naar de aarde, zodat die in u kan verblijven”.

Een vers van het Evangelie van Thomas zegt: “Zijn leerlingen zeiden tot hem, wanneer zal het koninkrijk komen? Yeshoua zei, “het zal niet komen omdat gij ernaar uitkijkt. Niemand zal aankondigen: “Kijk hier is het, of ‘Kijk, daar is het’. Het koninkrijk van de vader is verspreid over de aarde en de mensen zien het niet”.

Re-integratie met het Ene kan dus ook een blijvende verandering in bewustzijn betekenen, waarin wij de hoogste staat van bewustzijn in ons dagelijks leven integreren, zodat wij de eenheid ervaren die aan veelheid van de wereld ten grondslag ligt. Wij zien dan de straling van het goddelijke licht door de sluier van de materie heen schijnen en ervaren de aanwezigheid van God in ons dagelijks leven.

Lloyd Abrams,Ph.D, F.R.C
Rose+Croix University